I isha lutur Bashkimit, mikut të babit, të më merrte me vete kur dilte fshatrave me bagëti. “Ja tek e ke Vangjelin, kur të duash mund të shkosh në Theollogo,” më thotë, ndërsa pi raki me mikun e vjetër, në verandën e kafenesë. Theollogon e kam për zemër, se kur ishim gjimnazistë, na dërguan për sherebel në malet e Leshnicës dhe unë rashë në dashuri me ato fshatra të bekuara minoritare. Vendos aty për aty – kushedi kur zbret prapë në Sarandë Vangjeli?! Kam gjysëm ore kohë të bëhem gati, për të bujtur në shtëpinë e tij, në Cerkovicë.
Rrallë ndodh që perëndia t’ia japë të gjitha një njeriu: mirësi, mënçuri, energji, bukuri, bashkë në një emër – Fotini, Dritë! Familja dhe miqtë e thërrasin Fotulla. Sytë e saj të qeshur dhe kuriozë më mbështjellin me ngrohtësi, sa vë këmbën në prag. Shtëpia prej guri kundërmon nga drutë që digjen në vatër e nga gatimet oreksndjellëse. Përvesh mëngët t’i ndihmoj, por ku më lenë ata? “Sot je mysafire, nesër do të të vëmë në punë!” Pas drekës Vangjeli zbret tek bagëtia, ndërsa unë i bie rrotull mëhallës, duke harruar frikën nga qentë. Thith livandon e pemëve që porsa kanë çelur, të barit të njomë, luleve të egra, plehut të bagëtisë, dhe mëndja merr revan. Kthehem tek fëmijëria e parë kur mami më niste në Këllëz, tek hallë Tepsua e Bashonuni që më llastonin e më mbanin me majën e gjërit. Ajka e qumështit të porsamjelë qe imja, imja të thashë! Shkulja patatet në bahçe dhe, vrap! tek halla që m’i skuqte taze, me rigon mbledhur çaireve. Zogjtë që vriste me llastikë daja Koli qenë taksur për mua. Kërceja pupthi sa futej në derë, ashtu i djersitur e i përzhitur, me furkaçen në brezin rënduar nga shpesët, ndërsa halla nxitonte të vinte tiganin në zjarr, përpara se të çatiste Ida e të më hynte në pjesë.
Miqtë janë bërë merak e kanë dalë të më kërkojnë – më dinë vajzë qyteti që duhet mbajtur përdore! Zbresim në fshat dhe ndalemi tek shkolla 8-vjeçare, zhveshur e pa çati, por me mure guri që s’ua bën syri tërr nga shekujt. Fotulla më tregon klasën e saj, pushtuar nga ferrat. Në krah është shkolla bujqësore që para ‘90-ës përgatiste ajkën e mjeshtrave të tokës e gjësë së gjallë. Shkollat, dikur, si koshere gjigande, gumëzhinin nga zërat e qindra fëmijëve që lodronin si kecat në lëndinat aty rrotull. Sheshi i fshatit, spitali i famshëm ku të sëmurët vinin që nga Saranda, zyrat, biblioteka – të gjitha shkretuar. Por befas ajri mbushet me tingujt e dridhshëm të këmborëve, blegërimave e thirrjeve të çobanëve që shtyjnë bagëtinë drejt vathës. Futem mes tyre siç futem në detin tim, dallga e ngrohtë më vë përpara, era e kakërdhive më çpon hundët, por unë jam në parajsë.
Ndalesën e parë e bëjmë në varreza, “tek të shumtit” – siç thotë Vangjeli. Portretet e prindërve të tij në varosh flasin për një jetë me halle, rënduar nga gjysëm shekulli lufte klasash. Hyjmë në kishë, përshkojmë rrugicat ku rrallë të zë syri ndonjë fshatar, kalojmë pranë shtëpive të shurdhëta, e ndalemi tek nje çift të moshuarish që rrinë në sofat përpara portës. Kënaqem kur mësoj se janë kushërinjtë e Njovit, shoqes sime të gjimnazit. Ata çuditen që një “vajzurine” qyteti i pëlqen fshati, ndërsa mua më vjen keq që vendasit e kanë braktisur këtë parajsë për betonin e qytetit e udhët e kurbetit. Theollogo është një nga zonat me klimën më të shëndetshme në vend, me njerëz inteligjentë e duarartë që ndrisin nga shëndeti e pastërtia. Familjet e kanë nisur herët kurbetin duke sjellë në fshat mall e gjë, kulturë e qytetari.
“S’është e mundur të ngresh familje e të rritësh fëmijë kështu siç është katandisur fshati tani. Bahçen e punoj vetë, dhentë i mbaj vetë, s’i kërkoj gjë qeverisë. Qeveria të bëjë të sajën: të kemi drita, rrugë, këto kondita kërkojmë! S’ka autobuz, s’ka taksi, s’ka mjek, s’ka shkollë. Gjithë ç’punuam i hodhëm këtu, por s’ka garanci. Kaq shtëpi i kanë hapur, edhe timen ma hapën. Ka vjedhje dhe shteti s’i kap,” tregon Vangjeli, ndërsa afrohemi tek shtëpia e kushërinjve të vet. Vila është ndërtuar me shije, mes bahçes ku portokallja është plot, por muret janë nxirë e xhamat janë thyer. “Jetojnë në Amerikë, por erdhën dhe ndreqën shtëpinë. S’kaloi shumë dhe dikush i vuri zjarrin, por policia s’kapi njeri. Bëra fotografi e ua nisa. ‘Na humbën kujtimet,’ më thanë të pikëlluar fëmijët e tyre, kur u fola në telefon.”
Mblidhemi në shtëpi me muzgun dhe ulemi pranë zjarrit. “Nesër do përfitojmë nga rasti të bëjmë pushim,” qesh Fotulla, që do të thotë se do bëjnë ca manovrime për të më sajdisur mua. Koha për miqtë e mi fluturon. Ngrihen që në pesë, pinë kafenë dhe fillojnë punën. Vangjeli shkon në vathë të mjelë bagëtinë e të mbushë bidonat për baxhoxhiun. Fotulla gatuan e nikoqiris kuzhinën, ushqen pulat e pastron kotecin, merret me perimet në bahçe e pastaj zbret të ujdisë dhomat e çobanëve, dhe të ndihmojë në vathë. Çobani paguhet sa një nëpunës qyteti, por e ka fjetjen dhe ushqimin falas – bio, gatuar nga duart e Fotullës! Kristua, më i riu, është i dhënë pas bagëtisë dhe ia rrëmben të zotit punën nga dora. Por fshati nuk ka asnjë argëtim për djelmoshat dhe as mundësi që të njihen me ndonjë vajzë. “Pëlcet robi nga mërzia!” I kuptoj.
Nisemi për në Malçan, mbi Theollogo. Udha është e pashtruar – mjerë ai që e zë halli, se makina mezi ngjitet deri aty. Rrugës takojmë çobanë që i ka marrë malli të shkëmbejnë dy fjalë. Njëri ka qenë mësues në Tepelenë e ka sjellë dhe djalin me vete. Vangjeli shkon të takojë miqtë e tij, ndërsa ne ngjitemi tek kroi e vizitojmë kishën e mrekullueshme të fshatit, ku mërzen një kalë nopran që s’më lë ta përkëdhel. Ndalemi tek memoriali i 24-vjeçarit Harallam Papuçiu, që më 21 qershor 1990 (1990!) e vranë në kufi, në sy të nuses e të foshnjës, dhe trupin ia flakën pa nam e nishan… Përshëndetemi me fshatarët që kanë filluar punët e stinës. Në kthim ndalojmë tek manastiri i famshëm i Theollogos që daton shekullin e 15-të. Vangjeli ende mban mend kallogjerët, mullirin me ujë, qeparisat, muret e lartë rrethues, ndërtesat në krah ku flinin të pastrehët. Tani ka mbetur vetëm manastiri hijerëndë që mirëmbahet nga besimtarët e zonës. Mund të rri gjithë ditën të kundroj arkitekturën e tij të mahnitshme, dhe të mos ngopem.
Dielli ka pushtuar pllajat tej e tej, poshtë gjarpëron lumi i Leshnicës dhe unë marr frymë thellë e ëndërroj. Ëndërroj ditën kur vendasit të kthehen si parardhësit e tyre një shekull më parë, që, edhe pse fitonin qindarka, ndërtuan spitale e shkolla model. Ëndërroj që shtëpitë prej guri të hapin dyert e të presin mysafirët e lodhur nga shkëlqimi i rremë. Ëndërroj që bijtë në emigrim të sfidojnë veten, ashtu si të rinjtë amerikanë që vijnë këtyre anëve me Korpusin e Paqes. (Thalia, të pres!) Theollogo është gjallë e me kockë të fortë, vetëm i duhet gjaku që t’i mbushë venat.
Kthehem në Sarandë e prekur nga mikpritja e miqve të mi, me premtimin se do kthehem në fundjavë. Ku ta di unë se këtu më pret karantina, dhe shenja e vetme e jetës në pallatin tim është karrikja që tërheq Mauro nga Milano, kur ulet të hajë risotto?! Bon appetit!
